اسماعیل‌بیک غسپرانی و ادیبان تاجیک

در تاریخ آسیای میانه، آغاز قرن بیستم مصادف با بیداری فکری و آزادی‌خواهی خلق تاجیک است که به جنبش معارف‌پروری موسوم است. دانشمندان و ادیبان متعددی در انقلاب فکری روشنفکران تاجیک اثرگذار بوده‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به احمد مخدوم دانش مؤلف نوادرالوقایع و زین‌العابدین مراغه‌ای مؤلف سیاحتنامۀ ابراهیم‌بیک اشاره کرد. یکی از آثار مهمی که در آن دوره به روشنگران و ادیبان تاجیک تأثیر پرثمر رسانده، مسلمانان دارالراحت تألیف اسماعیل‌بیک غسپرانی است. اسماعیل‌بیک دانشمند، ادیب، روزنامه‌نگار و معارف‌پرور تاتار بوده که با فعالیت‌های گستردۀ معارف‌پروری و غایه‌های اصلاحات‌خواهی‌اش در بین اهل علم و ادب شهرت زیادی پیدا کرده است. وی با فعالیت‌های پرثمر اجتماعی و نیز با آثار برجستۀ بدیعی و خصوصاً روزنامۀ ترجمان که ۳۱ سال محرّر آن بود، در بیداری فکری روشنفکران آسیای میانه نقش بسزایی داشته است. تأثیر اندیشه‌های پیش‌قدم غسپرانی در ایجادیات ادیبان دیگر مثل محمودخواجه بهبودی، میرزاعبدالواحد منظم، عجزی سمرقندی و... انکارناپذیر است. در میان آثار بدیعی غسپرانی، رمان مسلمانان دارالراحت، هم ازحیث موضوع و درون‌مایۀ اجتماعی و هم ازنظر شکل ادبی مقامی برجسته‌ دارد. این اثر دارای ارزش‌های پرقیمت عمومی بشری و برای همۀ مسلمانان نمونۀ عبرت است. به این ترتیب، افکار و عقاید پیش‌قدم غسپرانی و مرام‌نامۀ خلاقۀ او، هم در ادبیات دورۀ جدیدیه و هم در آثار ادیبان دورۀ شوروی مؤثر بوده و به رواج روابط ادبی مردم تاجیک و تاتار مساعدت کرده است.